Był ponury jesienny dzień. Niedziela, 9 listopada 1828 roku. Korczyna, niewielka miejscowość na podkarpaciu. Jednak dla dwojga zakochanych w sobie bez pamięci ludzi Zofii i Aleksandra to najpiękniejszy dzień w życiu, długo wyczekiwany dzień ich ślubu. Historia ich miłości mogła by posłużyć za kanwę komedii romantycznej. Poznali się ponad dziesięć lat temu. Pan młody, Aleksander hrabia Fredro często przebywał wówczas we Lwowie, gdzie wraz z braćmi spędzał czas na przyjęciach, w teatrach, a przede wszystkim na uwodzeniu pań. Najbardziej gustował w mężatkach, blondynkach o niezbyt obfitych kształtach. Cenił sobie, jak pisał, „krągły zadek”, jędrne uda oraz piersi, niekoniecznie idealne, ale „wesoło bujające”. Pociągało go również, pogodne usposobienie oraz inteligencja. Pisał w tamtych czasach utwory, od których nawet starszym więdły uszy i na pewno nie nadają się one na lektury szkolne. Przyjaciele Fredry pod koniec 1818 roku założyli się z nim, że nie zdoła zdobyć pewnej zamężnej piękności i przyprawić rogów jej niemłodemu małżonkowi. Śliczna blondynka, Zofia z Jabłonowskich Skarbkowa, bo o niej mowa, wydawała się łatwą zdobyczą – wprawdzie mężatką była zaledwie rok, ale jej małżeństwo było wyjątkowo nieudane. We Lwowie nie brakowało chętnych do umilania samotnych chwil ślicznej pani Skarbkowej, ale ona nie była skora do romansów. Początkowo Fredro przypuszczał, że Zofia będzie łatwym obiektem podboju, ale ona okazała się twierdzą nie do zdobycia, a Aleksander wpadł we własne sidła, gdyż zakochał się w urodziwej mężatce. Z czasem okazało się, że niechętna pozamałżeńskim przygodom Zofia także go kocha i jest gotowa porzucić męża by spędzić resztę życia z Aleksandrem. Uzyskanie unieważnienia małżeństwa nie stanowiło teoretycznie kłopotu Niestety rodzina Zofii nie chciała zgodzić się na ślub, z uwagi na złą reputację Aleksandra. Przez wiele lat Zofia i Aleksander spotykali się pod pozorem odwiedzania rodziny i znajomych. Prowadzili miłosne dialogi przez pożyczane sobie książki z pozaznaczanymi fragmentami. Cierpieli z tęsknoty. Był podobno moment, gdy pogrążony w smutku Aleksander myślał o samobójstwie. W końcu rodzina Jabłonowskich przekonana stałością uczucia młodych ludzi wyraziła zgodę na ślub. Przygotowania do uroczystości nabrały wówczas ekspresowego tempa i para stanęła na ślubnym kobiercu. Proza życia często niszczy romantyczną miłość i upragniony ślub bywa końcem wielkiego uczucia, ale w przypadku Fredrów tak się nie stało – para przeżyła w zgodzie i szczęściu czterdzieści osiem lat, aż do śmierci Aleksandra w 1876 roku.
Gdyby nie małżeństwo z Zofią prawdopodobnie nie powstałaby Zemsta, najważniejsza komedia w twórczości Aleksandra Fredry. Żona wniosła Fredrze w posagu połowę starego zamku w Odrzykoniu. Fredro z zainteresowaniem studiował dokumenty dotyczące posiadłości. Przypadkowo natknął się na akta procesowe. Dotyczyły one konfliktu właścicieli z XVII wieku. Byli to Piotr Firlej i Jan Skotnicki. Firlej był wojewodą i uważał się za lepszego niż Skotnicki. Ich konflikt narastał. Skotnicki przy naprawie muru granicznego doprowadził do wylewania się wody z rynien na zamek Firleja. Ten z kolei napadał na robotników sąsiada naprawiających mur. Problemy sąsiedzkie zakończyły się w sądzie. Mimo wyroku prawdziwy rozejm nastał dopiero po ślubie podopiecznej Skotnickiego – Zofii i syna Firleja – Piotra. Jak widać, Fredro zaczerpnął swój pomysł na treść Zemsty z autentycznej historii. Również charaktery jego postaci – Cześnika i Rejenta odpowiadają usposobieniu swoich pierwowzorów. Występuje też analogiczna historia z murem i oczywiście finalne pojednanie. Do odnalezionej historii autor dodał popis swojego kunsztu pisarskiego i humoru. I tak powstało dzieło, które od wieków bawi i poucza czytelników oraz widzów. Utwór, który obok Wesela Wyspiańskiego i Tanga Mrożka tworzy wyrazisty obraz naszych narodowych przywar i słabości, stanowi ponadczasową diagnozę polskiego charakteru. Dialogi z Zemsty weszły do polskiego języka codziennego. Kto nie zna takich cytatów, jak:
- Niech się dzieje wola nieba, / Z nią się zawsze zgadzać trzeba!
- Prędzej w morzu wyschnie woda, Nim tu u nas będzie zgoda.
- Ta zniewaga krwi wymaga.
- Jeśli nie chcesz mojej zguby krokodyla daj mi luby.
oraz oczywiście:
- Mocium panie. Mocium Panie, me wezwanie
„Zemsta" jest jedną z najczęściej wystawianych sztuk. Już dużo ponad dwieście razy śmieliśmy się ze sporu o mur graniczny i fanfaronad Papkina. Sztukę reżyserowali najwybitniejsi reżyserzy, a najlepsi aktorzy grali postaci Fredry coraz to na nowo interpretując polskie przywary narodowe. Premiera odbyła się we Lwowie 17 lutego 1834 roku w kościele franciszkanów, zaadaptowanym na potrzeby teatru. Wystąpił zespół aktorski pod kierunkiem zasłużonego dla teatru Jana Nepomucena Kamińskiego, który wyreżyserował spektakl i obsadził się w roli Cześnika. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Zemsta miała premierę w 1919 roku w Teatrze Polskim w Warszawie, gdzie Aleksander Zelwerowicz zagrał Cześnika. Później podejmowali się reżyserii tego klasyka tacy reżyserzy jak Juliusz Osterwa, Jerzy Leszczyński, Jan Świderski czy Kazimierz Dejmek. Adaptacje różniły się między sobą stylistyką, interpretacją fabuły oraz koncepcją reżysera. Każda z nich wniosła coś nowego do postrzegania tego klasyka polskiej literatury i teatru. Zemsta to zawsze popis aktorski.
Kilkakrotnie także zajmowali się nią twórcy w Teatrze TV. Po raz pierwszy w 1960 roku Jerzy Kreczmar, a w roli Rejenta wystąpił wtedy 37-letni Gustaw Holoubek. Jednym z moich ulubionych jest przedstawienie w reż. Jana Świderskiego z 1972 roku z Wojciechem Pokorą jako Papkinem. W 1994 roku Zemstę dla telewizji wyreżyserowała Olga Lipińska. Wśród słomy, żywych kur i ogólnego nieporządku toczą się sąsiedzkie kłótnie między pieniaczem Cześnikiem (świetna rola Jana Nowickiego) i hipokrytą Rejentem Jerzego Treli. Klara (Maria Peszek) i Wacław (Szymon Kuśmider) nie mają w sobie nic z dawnych, scenicznych amantów.
Pierwszą ekranizacją kinową był film z 1956 roku. W postać Klary wcieliła się debiutująca tą rolą Beata Tyszkiewicz, a uroki Podstoliny ukazała Danuta Szaflarska. W 2002 roku Zemstę wziął na warsztat Andrzej Wajda. Główne role zagrali Cześnika – Janusz Gajos, Rejenta – Andrzej Seweryn, Podstolinę – Katarzyna Figura, a Papkina - Roman Polański. Dwukrotnie podjęli się realizacji Zemsty twórcy musicali Wojciech Kępczyński oraz Janusz Józefowicz.
A wam, która adaptacja Zemsty podobała się najbardziej? Które kreacje aktorskie najlepiej zapisały się w waszej pamięci?
W naszej bibliotece posiadamy kilka egzemplarzy Zemsty. W Polonie udostępniliśmy ten wydany w Krakowie w 1921 roku. Jego pierwszym właścicielem była biblioteka nauczycieli w Polskim Gimnazjum Męskim im. Szajnochy we Lwowie. Gimnazjum działało w latach 1820–1939. Szkoła założona przez dominikanów i przez to zwana „gimnazjum dominikańskim” miała wielu słynnych absolwentów wśród nich Stanisława Lema.
Zachęcam do sięgnięcia po Zemstę oraz do eksplorowania naszych kolekcji w Polonie.
Źródła:
Życie i romanse polskich arystokratów/ Iwona Kienzler. Warszawa 2021.
https://culture.pl/pl/dzielo/aleksander-fredro-zemsta
https://www.rp.pl/teatr/art818491-zemsta-w-teatrze-tv-jak-polaczyc-dlonie-zwasnionych
https://e-teatr.pl/zemsta-r57920
https://encyklopediateatru.pl/przedstawienie/70361/zemsta
https://lubimyczytac.pl/autor/6241/aleksander-fredro/cytaty
Komentarze
Prześlij komentarz